Bożena Stelmachowska

1889-1956

Bożena Stelmachowska – wybitna etnografka, badaczka Pomorza, kaszubszczyzny oraz kultury Słowińcow.

Urodziła się 5 września 1889 roku we Wrześni w Wielkopolsce, w wielodzietnej rodzinie inteligenckiej. Dzieciństwo i młodość rozbudziły w niej niezwykłą ciekawość świata, wrażliwość na kulturę i sztukę oraz chęć poszerzania horyzontów i podróżowania. Początki jej zainteresowania Pomorzem związane były z wakacyjnymi wyprawami rodzinnymi nad morze w okolice Dziwnowa oraz na Rugię.

Właściwie całe swoje dorosłe życie poświęciła na edukację zarówno własną, jak i innych – w 1908 roku ukończyła pensję żeńską. Trzy lata później podjęła pracę jako nauczycielka języka polskiego w tajnej szkole w Poznaniu, co kontynuowała aż do roku 1918. W międzyczasie dokształcała się w dziedzinie historii oraz literatury na różnych tajnych kursach. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości rozpoczęła studia etnograficzne i archeologiczne w Poznaniu. Tytuł doktora obroniła w 1925 roku, a habilitację otrzymała w 1938 roku na Uniwersytecie Warszawskim. W międzyczasie prowadziła bardzo intensywną działalność naukową i społeczną; redagowała czasopisma „Archiwum Etnograficzne” i „Z otchłani wieków” oraz dział Ruch Kobiecy w „Tygodniku Poznańskim” – kronikę wielkopolskich organizacji kobiecych. Miała ogromny wkład w zebranie eksponatów etnograficznych dla gdyńskiej Szkoły Morskiej. Często gościła z wykładami i odczytami w innych miastach Polski oraz za granicą. W 1938 roku została odznaczona orderem Polonia Restituta za bezinteresowny wkład w działalność kulturalno-oświatową. Zawsze starała się podążać za swoją pasją ‒ nie wahała się zrezygnować z prestiżowej, lecz jej zdaniem nierozwijającej pracy, jaką było kierowanie Biblioteką Raczyńskich.

Do Pomorza miała sentyment, ale szczególne zainteresowanie regionem miało też związek z dość ubogą w tamtych czasach wiedzą o jego kulturze ludowej. W latach trzydziestych rozpoczęła więc współpracę z Instytutem Bałtyckim, w ramach której prowadziła badania terenowe nad kulturą rybaków, stopniowo zgłębiając inne zagadnienia związane z Kaszubami.

Ciężkie lata drugiej wojny światowej Stelmachowska spędziła częściowo w Warszawie, gdzie wykładała na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, a częściowo w Poznaniu. Na tyle, na ile pozwalały na to trudne warunki podczas okupacji, kontynuowała działalność badawczą, skupiając się na temacie słowiańskości i polskości Ziem Zachodnich. Po zakończeniu wojny i powrocie na krótki czas do Poznania, przeniosła się do Torunia, gdzie objęła kierownictwo katedry etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego. To właśnie działalność naukowa z tamtego okresu na dobre przypieczętowała jej związek z Pomorzem. Prowadziła wykłady i prelekcje dotyczące rybołóstwa, obrzędów ludowych, sztuki, legend, baśni oraz architektury regionu. Bliskie jej zainteresowaniom były strój i siedmiobarwny haft kaszubski. Dzieliła się wiedzą zgromadzoną podczas badań oraz podróży pomorzoznawczych, na które co roku od 1948 zabierała toruńskie studenckie Koło Etnografów. Zarażała ich pasją, skrupulatnością w gromadzeniu cennej wiedzy i materiałów badawczych, bez których aktualna wiedza o Pomorzu i Kaszubach byłaby dużo uboższa. Swoją działalnością przyczyniła się też do rekonstrukcji tradycyjnego stroju kaszubskiego, który – po wyjściu z użycia w XIX wieku w związku z rozwojem włókiennictwa – został przez ludność prawie zapomniany.

Jej śmierć 21 listopada 1956 w Toruniu zaskoczyła wszystkich. Planowała jeszcze wiele badań i była w trakcie pisania między innymi kolejnej publikacji dotyczącej stroju kaszubskiego. Kilka tygodni wcześniej udała się wraz z grupą wychowanków na wyprawę badawczą w tereny zamieszkiwane przez Słowińców (odłam ludności kaszubskiej z północno-zachodniej część województwa pomorskiego).

Profesor Stelmachowska ma w swoim dorobku kilkadziesiąt publikacji. Z najważniejszych dla naszego regionu warto wspomnieć o pracach: Stosunek Kaszub do Polski (1933) Sztuka ludowa na Kaszubach (1937) oraz wydany pośmiertnie Strój kaszubski (1959). Dzięki staraniom jej wieloletniej przyjaciółki oraz wspierającej we wszystkich działaniach towarzyszki życia, Wandy Brzeskiej, została pochowana w Poznaniu.

Bibliografia
Kaczmarek, Z., Bożena Stelmachowska, http://ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/bozena-stelmachowska.Dostęp 14.11.2018.
Kukier, R., Profesor dr Bożena Stelmachowska. Wspomnienie pośmiertne, „Lud”, 1957, t. 44. s. 480–488. http://cyfrowaetnografia.pl/Content/148/LUD1957_t44-12.pdf. Dostęp 14.11.2018.
Rembiszewska, D.K., Etnografka o etnografce. Bożena Stelmachowska we wspomnieniach Wandy Brzeskiej,[w:] red. G. Kubica, K. Majbroda, Obserwatorki z wyobraźnią. Etnograficzne i socjologiczne pisarstwo kobiet. Wrocław 2014, s. 287–295.
Ronowska, B., Bożena Stelmachowska – życiorys prawdziwy wg. Wandy Brzeskiej, „Rydwan”, 2015, nr 10, s. 157–165.
Stelmachowska B., Stosunek Kaszub do Polski, Wyd. Instytutu Bałtyckiego, Toruń 1932.
Stelmachowska, B., Sztuka ludowa na Kaszubach. Poznań 1937.
Stelmachowska, B., Burszta, J., Polskie towarzystwo ludoznawcze, Atlas polskich strojów ludowych. Część I.Z.2 Strój kaszubski. Wrocław 1959.