PL RU EN
 

Elżbieta Zawacka

1909-2009

Elżbieta Zawacka – kurierka Armii Krajowej, jedyna kobieta cichociemna, generał, pedagożka, archiwistka i działaczka na rzecz pamięci kobiet walczących podczas II wojny światowej.

Urodziła się 19 marca 1909 roku w Toruniu. Z racji tego, że miasto było wówczas pod zaborem pruskim, naukę pobierała głównie w języku niemieckim – do polskiej szkoły poszła po raz pierwszy w 1923 roku. Na studia udała się do Poznania na Wydział Matematyki. Tam po raz pierwszy zetknęła się z organizacją Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK) i wkrótce została jej instruktorką. W 1936 roku wyjechała na Śląsk, gdzie mianowano ją komendantką PWK całego rejonu.

Po wybuchu II wojny światowej została wcielona do Kobiecego Batalionu Pomocniczej Służby Wojskowej i brała udział w obronie Lwowa. Przyjęła pseudonim „Zelma”, który wkrótce skróciła do „Zo”. Przez cały okres wojny działała w Służbie Zwycięstwu Polski (pierwszej organizacji zbrojnej Polskiego Państwa Podziemnego). W 1940 roku dostała przydział w „Zagrodzie” – Wydziale Łączności Zagranicznej Komendy Głównej Armii Krajowej (AK). Jej głównym zadaniem było przewożenie poczty na trasie Warszawa Berlin. Na początku 1943 roku została wysłana jako emisariuszka Komendanta Głównego AK do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Jej celem było między innymi przedstawienie żądań na temat regulacji prawnych dotyczących sytuacji kobiet w Wojsku Polskim. Do Warszawy wróciła zrzucona ze spadochronem w ramach akcji „Neon4”, tym samym stając się jedyną kobietą wśród cichociemnych (byli to polscy ochotnicy – żołnierze szkoleni w Wielkiej Brytanii do zadań specjalnych, takich jak dywersja, sabotaż, łączność i działania partyzanckie). Po 1944 roku działała w dowództwie Wojskowej Służby Kobiet (WSK).

Po wojnie podjęła pracę w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego przy Ministerstwie Obrony Narodowej, z której wkrótce musiała zrezygnować ze względów politycznych. Pracowała jako nauczycielka w Łodzi, Toruniu i Olsztynie do końca 1951 roku, kiedy to została aresztowana za swoją działalność w czasie wojny. Z więzienia wyszła w 1955 roku.

Wróciła do pracy w szkolnictwie, obroniła doktorat i na początku lat siedemdziesiątych wyjechała do Gdańska. Tam podjęła pracę na stanowisku adiunkta w Katedrze Dydaktyki w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku (późniejszym Uniwersytecie Gdańskim). Jej głównym zainteresowaniem była andragogika – kształcenie dorosłych. Współpracowała z wieloma uczonymi zarówno w kraju jak i za granicą, zajmującymi się tym zagadnieniem. Uczestniczyła także w pracach Towarzystwa Wiedzy powszechnej i była kierownikiem oraz twórczynią Sekcji Oświaty Towarzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej w Gdańsku. Jej praca została doceniona, zaproszono ją do Międzynarodowej Rady Kształcenia Korespondencyjnego. W maju 1972 roku uzyskała habilitację dotyczącą kształcenia zaocznego dorosłych. W Gdańsku nie dostała jednak możliwości spełnienia swojego największego marzenia – utworzenia własnego zakładu andragogiki. Wróciła do Torunia, gdzie założyła Zakład Oświaty Dorosłych w nowopowstałym Instytucie Pedagogiki i Psychologii. Niestety, ze względu na szykany i represje ze strony Służb Bezpieczeństwa oraz brak wsparcia od władz Uniwersytetu, została zmuszona do odejścia na emeryturę w 1978 roku.

Poświęciła się zbieraniu materiałów i upamiętnieniu historii Polek zaangażowanych w działalność PWK na terenie Pomorza. Opracowane materiały stały się zarzewiem do powstania w 1990 roku Fundacji „Archiwum Pomorskiej Armii Krajowej”, które od 2002 roku nazwano: „Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Kobiet”. W 2006 roku Elżbietę Zawacką awansowano do stopnia generała brygady. Tym samym stała się drugą kobietą generałem, za Marią Wittek, w Wojsku Polskim. Otrzymała Order Orła Białego oraz została dwukrotnie odznaczona Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy i pięciokrotnie Krzyżem Walecznych.

Zmarła 10 stycznia 2009 roku, mając niemal 100 lat. W 2021 roku, w plebiscycie zorganizowanym z okazji 100. rocznicy powrotu Torunia do wolnej Polski otrzymała tytuł „TORUŃSKIEJ LEGENDY STULECIA”.

 

Bibliografia:
Giedrys, G., Jej życie to gotowy scenariusz na film, http://wyborcza.pl/AkcjeSpecjalne/7,155762,23178901,jej-zycie-to-gotowy-scenariusz-na-film.html. Dostęp: 5.11.2018.
Minczykowska, K., Elżbieta Zawacka „Zelma” „Sulica” „Zo”, Toruń-Gdańsk, 2012.
Minczykowska, K., Generał Brygady Elżbieta Zawacka „Zo” (1909–2009), https://pamiec.pl/download/49/45117/ZawackaElzbietabroszurainternetwl.pdf. Dostęp 3.11.2018.
Minczykowska, K.,Cichociemna. Generał Elżbieta Zawacka „Zo” (1909–2009), Toruń-Warszawa 2014.

Autorka: Anna Zielińska-Fedoruk

zdjęcie: Elżbieta Zawacka / Fot. M. Szymański / za: zawacka.pl

Projekt Metropolitanka
Metropolitanka to projekt herstoryczny (z ang. “her story” – „jej historia”, w przeciwieństwie do “his story” – „jego historia”), który opowiada o roli kobiet w historii, często pomijanej w akademickich, szkolnych oraz codziennych rozmowach. Herstory, czyli historie opowiadane z perspektywy kobiet, mają pełniej odmalować dzieje Pomorza.

Organizator

Projekt Metropolitanka Miasto Gdańsk

© 2023 Metropolitanka
All Rights Reserved. | Deklaracja dostępności