O tym, że Gdańsk ma bogatą historię, nikogo przekonywać nie trzeba. Jest ona ważną częścią nie tylko dziejów, ale przede wszystkim tożsamości gdańszczan i gdańszczanek. Gdybyśmy jednak zadały pytanie o gdańską herstorię – tu sprawa wygląda zupełnie inaczej. Bo czym jest herstoria? Niczym innym niż historią kobiet, której odkrywanie niejednokrotnie prowadzi do przewartościowywania dotychczasowej wiedzy o dziejach miasta czy kraju. Jak pisze Ewa Graczyk: “herstoria zajmuje się również poszukiwaniem kobiet w sferze dotąd niewidzialnej – w historii gospodarczej, lokalnej, w historii, która nie skupia się na wielkich ludziach, na ogromnych osiągnięciach, tylko opowiada o strukturach gospodarczych i społecznych o długim trwaniu, o wolno zmieniającej się codzienności, opowiada o tym, co wniosły w tę sferę kobiety” (E.Graczyk, Manifest o herstorycznej pamięci). Jak zatem wygląda nasza rodzima, gdańska herstoria? Czyż nie ma lepszej okazji niż 8 marca, Dzień Kobiet, by przywrócić gdańszczankom należny im blask i uzupełnić pamięć miasta o ich wyjątkowe biografie oraz wiedzę o organizacjach, które zakładały?
Organizacje kobiece
Kiedy na świecie świętowano pierwsze Międzynarodowe Dni Kobiet (od 1909 roku), w Gdańsku już od dekady rozwijały swoją działalność organizacje kobiece – od 1898 roku funkcjonował samodzielny Gdański Kobiecy Związek Rowerowy Violetta (Danziger, Damen Verein Violetta). W 1908 roku powstało Towarzystwo Polek, którego pierwszą prezeską była Maria Czyżewska (z d. Odrowska). W 1910 roku rolę tę przejęła jej córka – Wanda (Trasa działaczek polonijnych). Celem organizacji była m.in. integracja polskich mieszkanek miasta, ich edukacja patriotyczna, organizacja wydarzeń kulturalnych dla dzieci i dorosłych. Już od 1906 roku rozwijał się tu także założony przez Marie Landmann terenowy oddział Katolischer Deutscher Frauenbund (Katolicki Związek Kobiet Niemieckich) z centralą w Kolonii, którego celem “były starania o podniesienie roli kobiet w życiu państwa i uzyskanie przez nie prawa wyborczego” (M. Gliński, Marie Landmann). Od wyborów w 1919 roku gdańszczanki mogły kandydować i głosować na nowo definiując swoją rolę w sferze obywatelskiej. Cieszy nazwanie jednego z rond w gdańskiej dzielnicy Chełm imieniem Anny Piaseckiej, jednej z pierwszych kobiet posłanek (obok: Gabrieli Balickiej, Zofii Sokolnickiej, Franciszki Wilczkowiak, Jadwigi Dziubińskiej, Ireny Kosmowskiej, Zofii Moraczewskiej i Marii Moczydłowskiej) w Sejmie Ustawodawczym II Rzeczypospolitej.
W latach 30. w sferze Polonii gdańskiej powstawały Koła Pracy Kobiet Związku Polaków, nad którymi opiekę sprawowała Kazimiera Jeż. Koła – poza działalnością patriotryczną i charytatywną – przyuczały także do zawodu. Z kolei Leonia Papee animowała ruch świetlicowy – powstawanie miejsc edukacji patriotycznej i obywatelskiej, ale też wydarzeń kulturalnych i spędzania czasu wolnego w atrakcyjny sposób. Początek lat 30. to także czas działania kobiecego Związku Pływackiego “Morska Mewa” i Gdańskiego Związku Wioślarek (praktycznie od 1926 roku). II wojna światowa zakończyła działalność tych organizacji, choć część aktywistek mieszkała w Gdańsku jeszcze przez wiele po jej zakończeniu.
“Straż Gdańska: organ Centralnego Komitetu Wyborczego na W.M. Gdańsk” R.5, nr 1 (1 stycznia 1936) 1927-1939, domena publiczna, polona.pl
Nowa rzeczywistość wymagała nowych form świętowania. Dzień Kobiet stał się okazją do promowania nowego modelu kobiety – pracownicy fizycznej, która dorównuje, a nawet przewyższa jakością pracy, mężczyzn. Lokalna i branżowa prasa na przełomie lat 40. i 50. XX wieku na pierwszych stronach publikowała zdjęcia stoczniowych przodownic pracy i informacje o przyjmowanych przez nie zobowiązaniach. Kobiety zrzeszały się głównie w ramach zakładów pracy (Liga Kobiet, rady kobiece). Jedną z działaczek Ligi Kobiet została Anna Lubczyk (później Walentynowicz), której historię zatrudnienia w Stoczni Gdańskiej od ukończenia kursu po zostanie przodującą pracownicą relacjonowały: “Dziennik Bałtycki” i “Głos Stoczniowca”.
Pionierki i aktywistki
Kobiet, których zasługi dla miasta są nieocenione jest dużo więcej, niestety losy wielu z nich do dziś pozostają tajemnicą. A są tak wyjątkowe! Bo czyż nie zasługuje na uznanie kobieta-żywioł, pierwsza kobieta – sędzia żużlowa Irena Nadolna Szatyłowska, która nie tylko profesjonalnie sędziowała mecze żużlowe w całej Polsce, ale też sama jeździła na motorze, skakała na spadochronie i latała szybowcem. A to wszystko pracując jednocześnie w gdańskim kuratorium! Jedna z pierwszych kobiet nadleśniczych Maja Sakowska Krzencessa, dla której niestraszne były trójmiejskie lasy. Wybitne naukowczynie, jak pierwsza kobieta z tytułem profesora na Politechnice Gdańskiej Wanda Szczepuła czy niesamowita elektroniczka Marianna Sankiewicz i twórczyni gdańskiej szkoły biotechnologii Anna Maria Podhajska. Nie zapominajmy przy tym o pierwszych studentkach – kobietach na Politechnice Gdańskiej, wówczas jeszcze Technische Hochschule: Gabrieli Poznańskiej i Małgorzacie Czerwińskiej. Odważne i żądne przygód: Krystyna Chojnowska-Liskiewicz pierwsza kobieta, która samodzielnie opłynęła kulę ziemską, czy Iwona Pieńkawa, uczestniczka regat okołoziemskich w wieku 18 lat! Nie dość wspomnieć o konserwatorkach: Józefie Wnukowej czy Annie Henschel, bez których Gdańsk po wojnie nie odzyskałby swego blasku, czy o artystkach, pisarkach i dziennikarkach.
Nie będzie zaskoczeniem, że niewiele kobiet zajmowało znaczące stanowiska polityczne w dekadach powojennych. Pierwszą prezydentką w Trójmieście – w Gdyni – została dopiero w 1990 roku Franciszka Cegielska; drugą – w 2019 roku w Gdańsku – Aleksandra Dulkiewicz. Kobiety były jednak aktywne w kręgach demokratycznych tworzących się w latach 70.: Bożena Rybicka-Grzywaczewska i Magdalena Modzelewska-Rybicka w Ruchu Młodej Polski, Joanna Duda-Gwiazda, Alina Pienkowska-Borusewicz, Maryla Płońska, Anna Walentynowicz – w Wolnych Związkach Zawodowych Wybrzeża.
Organizacje skupione na sprawach kobiet zaczęły powstawać w Gdańsku w latach 90. Jednymi z pierwszych były: Stowarzyszenie Współpracy Kobiet NEWW (Network of East-West Women) zakładane m.in. przez Małgorzatę Tarasiewicz oraz lokalny oddział Centrum Praw Kobiet. Na początku lat XXI wieku powstała Dyskusyjna Grupa Genderowa, która w 2005 roku przekształciła się w Międzywydziałowe Koło Naukowe Gender Studies UG – obie prowadzone przez prof. Ewę Graczyk oraz dr Monikę Pomirską. Od 2009 roku działa nieformalna Trójmiejska Akcja Kobieca. To zaledwie wycinek różnorodnego środowiska organizacji działających na rzecz kobiet w Trójmieście.
Osoby zainteresowane poznaniem biografii kolejnych kobiet znaczących dla pomorskiej herstorii odsyłamy do strony poświęconej 100-leciu praw wyborczych kobiet w Polsce (Baza biogramów,). Z tej okazji powstało kilkadziesiąt życiorysów niezwykłych kobiet, których działalność przypadła na ostatnie stulecie – znajdziecie tam biogramy większości kobiet, których nazwiska pojawiły się w tekście. Ale jednocześnie okazało się jak wiele nazwisk do opracowania jest jeszcze przed nami. Czekamy także na propozycje Waszych bohaterek pod adresem: herstoria@art-eria.pl.
Herstoria trójmiejskich Manif
Ważną częścią trójmiejskiej herstorii są także manifestacje z okazji Dnia Kobiet zwane manifami.
Pierwsza manifestacja odbyła się w Trójmieście 8 marca 2003 roku. Zorganizowana była przez Ruch Społeczeństwa Alternatywnego i Centrum Praw Kobiet. Na czele pochodu niesiono transparent: „Nasze ciała, nasze życie, nasze prawa”. Kolejne manifestacje odbywały się:
Od 2010 roku trójmiejska manifestacje organizowane są przez Trójmiejską Akcję Kobiet w szerokiej koalicji z grupami nieformalnymi i organizacjami.
Jest to zaledwie próba skatalogowania dotychczasowych manifestacji, która wymaga uzupełnienia o kontekst, wspomnienia osób organizujących i oddźwięk społeczny (pierwsze manify atakowane były jajkami i śnieżkami). Lista organizatorek i organizatorów pierwszych z nich może być niepełna z racji niewielkiej ilości materiałów na ich temat – osoby mogące uzupełnić te informacje, zachęcamy do kontaktu (herstoria@art-eria.pl).
Anna Miler, Anna Zielińska-Fedoruk
Bibliografia:
Archiwalna strona Międzywydziałowego Koła Naukowego Gender Studies UG, dostęp 6.03.2019
Baza biogramów, https://www.gdansk.pl/stulecie-praw-wyborczych-kobiet/100-pomorzanek-na-100-lat,a,130080, dostęp 05.03.2019
M. Gliński, Maria Landmann, dostęp 05.03.2019
E.Graczyk, Manifest o herstorycznej pamięci, dostęp 6.03.2019
Trasa działaczek polonijnych, dostęp 6.03.2019
Janowi Danilukowi dziękujemy za informacje o kobiecych organizacjach w Gdańsku z przełomu XIX i XX wieku.
Projekt „100 kobiet na 100-lecie praw wyborczych”, w ramach którego powstała baza biogramów, dofinansowano ze środków Miasta Gdańska w 2018 roku.
Organizator: Stowarzyszenie Arteria, współpraca: Instytut Kultury Miejskiej, grupa Metropolitanka